સલામ, સબકો સલામ ! :- મંગેશ પાડગાંવકર (અનુ. સુરેશ દલાલ)

સલામ, સબકો સલામ, જેના હાથમાં દંડો તેને સલામ, લાતના ભયથી ડાબો હાથ કૂલા પર રાખીને જમણે હાથે સલામ, જોનારને સલામ, ન જોનારને સલામ, વેચાતું લેનારને સલામ, વેચાતું લેવાનો ઈશારો કરનારને સલામ, સલામ ભાઈ સબકો સલામ.   ડોળા કાઢેલી દરેક આંખને સલામ, સિંદૂર થાપેલા દગડને સ...લામ, લાખો ખર્ચીને બાંધેલા દેવળને સલામ, દેવાલયના દેવીની ધાકને સલામ, દેવ અને ધર્મનો કૉન્ટ્રેક્ટ લેનારને સલામ, ખાલી હાથમાંથી ભસ્મ કાઢનાર ભુવાને સલામ, હવામાંથી વીંટી કાઢનાર મોટા બાવાને સલામ, શનિને સલામ, મંગળને સલામ, ભીતિના પ્રત્યેક કૉન્ટ્રૅક્ટટરને સલામ, મા પર જિંદગીભર ધૂરકનાર બાપને સલામ, બાપા પર ધૂરકતા સાહેબને સલામ, સાહેબને ફાડનાર તેના સાહેબને સલામ.   જેના હાથમાં અખબાર તેને સલામ, ભાષણોનો, સભાઓનો ફોટા સાથે રિપોર્ટ કરે તેને સલામ, અખબારના માલિકને સલામ, તેની નથ પકડનાર રાજ્યકર્તાઓને સલામ, જેની સામે માઇક્રોફોન તેને સલામ, તેમાંથી થંભ્યા વિના બોલનારને સલામ, લાખોની ગિરદીને સલામ, ગિરદીને ડોલાવનારને જાદુગરને સલામ, નાકા પરના દાદાને સલામ, હાથભઠ્ઠીવાળાને સલામ, સ્મગલરને સલામ, મટકાવાળાને સલામ, તેમણે આપેલા હપતાને સલામ, લોકશાહીને સલામ, ઠોકશાહીને સલામ, સત્તાની ટ્રક ચલાવનારને સલામ, ટ્રક નીચે ચગદાયેલાં અળસિયાંને અને કુત્તાઓને સલામ, જેના હાથમાં ચાકુ તેને સલામ, વિમાનમાંથી બૉમ્બ ફેકનારને સલામ, શસ્ત્રાસ્ત્રના પ્રચંડ વેપારીઓને સલામ, કાળાબજારિયાઓને સલામ, તેને ફાંસી દેવાની ઘોષણા કરનારઓને સલામ, ગટરના પાણીથી ઇન્જેકક્ષન ભરનારને સલામ, ઠાઠડીનો સામાન વેચનારને સલામ, ઠાઠડી ઊંચકનાર ખભાઓને સલામ, મોત સસ્તું કરનારા સર્વને સલામ.   દરને સલામ દરના ઉંદરને સલામ, ઘરના વાંદાઓને સલામ, ખાટલાના માંકડોને સલામ, દરારવાળી ભીંતોને સલામ, કંતાયેલી પત્નીને સલામ, દોઢ ખોલીમાં છૈયાંછોરાંને સલામ, ગાડીમાં ચગદાતી ગિરદીને સલામ, સડેલા ધાનને સલામ, કાણા પડેલા પીળાં ગંજીફરાકને સલામ, ધંધાના માલિકને સલામ, યુનિયનના લીડરને સલામ, હડતાલને સલામ, ઉપવાસને સલામ, સર્વ રંગના સર્વ ઝંડાઓને સલામ, ચાલીચાલીના ભરાયેલા સંડાસના લીંડાઓને સલામ, ડોક પકડનાર પ્રત્યેક હાથને સલામ. આ મારા પરમ પવિત્ર ઇત્યાદિ દેશને સલામ, આ દેશની સુ-ઉદાત્ત સુ-મંગળ, સુ-પરંપરાને સલામ, સર્વ ઉસ્તાદી ઘોષણાને સલામ, જાતિભેદના ઉકરડાને સલામ, આ ઉકરડામાંથી સત્તાનો પાક માણનારને સલામ, ઉપનિષદો અને વેદોને સલામ, સાકર-કારખાનાંના દાદાઓને સલામ, તેમની સેંકડો લોરીને સલામ, ચૂંટણીને સલામ, ચૂંટણીફંડને સલામ, અદ્રશ્ય મુક્કાને સલામ, મતના આંધળા સિક્કાને સલામ, સસલું હાથમાં હોય એવા પારધીને સલામ, તેની તહેનાતમાં રહેલા ભાડૂતી સૈનિકને સલામ, હરિજનો પર અત્યાચાર કરનારાઓને સલામ, આ બાતમી વાંચનાર સર્વ ષંઢોને સલામ.   સત્તા સંપતિના ભડવાનો દેશ કહું, તો માથું ફોડી નાખશે, હલકટ લાચારોનો દેશ કહું, તો રસ્તા પર ઝૂડશે, ખરીદવામાં આવનારાઓનો દેશ કહું, તો રસ્તો રોકાશે. દેવધર્મ વિશે, નેતાઓ વિશે ખરાબ બોલું તો નાકા પર પકડીને ઠોકશે, શોષણ કરનારાઓનો દેશ કહું, તો નોકરી પરથી કાઢશે, એટલે મારાં નપુંસકત્વને સલામ, પછી ઠોકી શકનાર પ્રત્યે હાથને સલામ, અને તે પછી અલબત્ત જ આ મારા પરમ પવિત્ર ઉદાત્ત સુમંગલ દેશને સલામ, આ દેશની મહાન પરંપરાને સલામ, સલામ, પ્યારે ભાઈઓ ઔર બહેનો સબકો સલામ. અનેક હાથ હોત તો, અનેક હાથથી કરી હોત સલામ, લેકિન માફ કરના ભાઈઓ હાથ તો બે જ અને તેમાનો ડાબો લાતના ભયથી રાખેલો કૂલા પર એટલે ફકત જમણા હાથે સલામ સલામ સબકો સલામ, ભાઈઓ ઔર બહેનો, સબકો સલામ.    

સ્પર્શી હશે : દીપક ત્રિવેદી

 

    વરસાદ ભીની ઓઢણી સ્પર્શી હશે!
    એવી રીતે સૌ લાગણી સ્પર્શી હશે !
    નહીતર ધ્રુજે નહીં કાચનાં પૂતળાં બધાં
    ગરમા-ગરમ હીરાકણી સ્પર્શી હશે !
    કેમ કાળો- ધબ્બ ચહેરો થાય છે ?
    ઈચ્છા ઠગારી -વાંઝણી સ્પર્શી હશે !
    રાખ ઢગલાબંધ શ્વાસો-શ્વાસમાં
    આગજ્વાળાઓ ઘણી સ્પર્શી હશે
    તું દીપક લીલ્લો કદી હોતો નથી

    નક્કી તને વિષ-નાગણી સ્પર્શી હશે !

ગઝલ - રાજ લખતરવી

અમે તો ક્યારના ડૂબી ગયા તો આ તારે છે શું?
અમારી નાવ છે  કે લાશ છે, આ આખરે છે શું?

વસાવ્યો છે અમે સૂરજ દિવસ ને રાત આંખોમાં,
છતાંયે આ  સિતારા  જેવું  આંખોથી ખરે  છે શું?

પથારીથી નથી ઊઠતો કડી મારો ય પડછાયો,
છતાંયે ઓરડામાં રાત આખી આ ફરે છે શું?

ફરીને ત્યાં જ આવું છું યુગોથી આમ અટકું છું,
નથી સમજાતું મુજને એજ, એના ઉંબરે  છે શું?

જવા દેતું નથી એ  બહાર  ફરવા પ્રાણ ને મારા,
ખબર પડતી નથી કંઈ 'રાજ' અને આંતરે છે શું?

ત્રણ અછાંદસ - પંકજ ત્રિવેદી

     (૧)

     મને એમ કે ભૂલી ગયા તમે

     જર્જરિત પુસ્તક મહીં પારદર્શક

    પીળચટ્ટા પાંદડાની નસેનસમાં 

    ઊગી નીકળ્યા તમે !

    'ને

    મારી પાંપણેથી ટપકેલા ઝાકળના સ્પર્શે 

    મારી આંગળીઓને ટેરવે કૂંપળ ફૂટી

    એ જ તમને?

    (૨)

    મેં દરિયાને પૂછ્યું -

    "તું આટલો ગંભીર કેમ?"

    એને કહ્યું -

    "મેં ચંચળતાને 

    મારામાં સમાવી છે, એટલે...!"

    (૩)

    હાથના પંજા પર લીલી નસોના 

   ગૂંથાયેલા જાળાં અચાનક

   ધસી આવે છે બહાર,

   ત્યારે -

   નવવધૂની જેમ શરમાઈને
   સંકોચાય છે મારું પેટ ...!!

 

ગ્રીષ્મનું શબ્દચિત્ર - કવીશ્વર દલપતરામ

 

 

ક્રોધમય કયા ધારી અરે આ આવે છે કોણ 

જેના અંગોઅંગમાંથી ઉપજાતિ ઝાળ છે;

ભૂત જેવી ભયંકર કિંકર  છે શંકરનો

કિંવા ભયંકરી લંકા ભૂમિનો ભૂપાળ છે.

પયોધિના પાણીને ઉછાળતો પગની ઠેશે

વેષે જોતાં વધુ જેનું મહાવિકરાળ છે;

સરોવર સરિતાના સલિલને શોધી લે છે,

ક્રોધી મામો કંસ છે કે કિંવા ગ્રીષ્મ કાળ છે?

 

છપ્પા - અખો ભગત

અખો ભગત :  (આશરે ૧૫૯૧ થી ૧૬૫૬) અમદાવાદ પાસેના જેતલપુરના વતની હતા. વ્યવસાયે સોની. દુનિયાના દંભ અને પાખંડ દેખીને એમનો માંહ્યલો ઊકળી ઊઠતો હતો. કડવા અનુભવોના કારણે એમણે વૈરાગ્ય લઈ ગુરુની શોધ આદરી હતી પણ ધર્મસ્થાનોમાં ય આડંબર જ મળ્યો, સાચા ગુરુ ન મળ્યા. ચોપાઈ-છંદમાં લખેલા એમના કાવ્યો છ પદ(ચરણ)ના હોવાથી છપ્પા તરીકે ઓળખાય છે. (છપાઈ ઉપરથી છપ્પો, ‘પાઈ’ એટલે પાય, ચરણ, પગ, પંક્તિ) આ છપ્પામાં તીખી-તમતમતી વાણીમાં એમણે આત્માને વીંધી નાંખે અને આંખના પડળ ઉઘાડી દે એવા મર્મવેધી કટાક્ષ કર્યા છે. અખા ભગત આપણી ભાષાના ઉચ્ચ કોટિના જ્ઞાની કવિ છે. આત્માના અનુભવને અને જ્ઞાનને એમણે ‘અખેગીતા’ , ‘પંચીકરણ’, ‘ગુરુ-શિષ્ય સંવાદ’, ‘ચિત્તવિચાર સંવાદ’ અને ‘અનુભવબિંદુ’ જેવી કાવ્યરચનામાં કલાત્મકરીતે નિરૂપ્યાં છે.

 તિલક  કરતાં  ત્રેપન વહ્યાં,  ને  જપમાળાનાં  નાકાં  ગયાં;
  તીરથ ફરી ફરી થાકયાં ચરણ , તોય ન પહોંચ્યો હરિને શરણ;
  કથા સુણી સુણી ફૂટ્યા કાન, અખા, તોય ન આવ્યું બ્રહ્મજ્ઞાન.

  એક મૂરખને એવી ટેવ , પથ્થર એટલા પૂજે દેવ;
  પાણી દેખી કરે સ્નાન , તુલસી દેખી તોડે પાન;
  તે તો અખા બહુ ઉત્પાત , ઘણા પરમેશ્વર એ ક્યાંની વાત?

  જો જો રે મોટાના બોલ , ઊજડ ખેડે બાજ્યું ઢોલ.
  અંધ અંધ અંધારે મળ્યા , જ્યમ તલમાં કોદરા ભળ્યા;
  ન થાયે ઘેંસ કે ન થાય ઘાણી , કહે અખો એ વાતો અમે જાણી.

 (ખેડે=ગામમાં, ન થાયે ઘેંસ કે ન થાય ઘાણી= ઘાણી એટલે તેલી       બી   પીલી તેલ કાઢવાનું સાધન; કોદરા જુદા હોય તો એની ઘેંશ થાય અને તલ જુદા હોય તો પીલીને તેલ કાઢી શકાય. પણ જો બંને ભેગા થયા હોય તો ન ઘેંશ બની શકે, ન તેલ કાઢી શકાય. અર્થાત્ કશા કામના નહીં )

દેહાભિમાન હૂતો પાશેર , તે વિદ્યા ભણતાં વધ્યો શેર;
ચર્ચાવાદમાં તોલે થયો , ગુરુ થયો ત્યાં મણમાં ગયો.
અખા એમ હલકાથી ભારે હોય , આત્મજ્ઞાન મૂળગું ખોય.

( પાશેર=સવાસો ગ્રામ, શેર=પાંચસો ગ્રામ, તોલો=પાંચ કિલોગ્રામ, મણ=વીસ કિલોગ્રામ )

સસાશિંગનું વહાણ જ કર્યું , મૃગતૃષ્ણામાં જઈને તર્યું;
વંધ્યાસુત બે વા ’ણે ચઢ્યા, ખપુષ્પ વસાણાં ભર્યાં.
જેવી શેખસલીની ચાલી કથા , અખા હમણાં ને આગળ એવા હતા.

( સસલાના શિંગડાનું વહાણ, મૃગજળમાં તરવું, વાંઝણીના પુત્રો અને આકાશનાં ફૂલો- અશક્ય અને તરંગી વાતોના દૃષ્ટાંત વડે અગાઉ અને આજે કેવા જૂઠાણાં ચાલ્યા કર્યાં છે એ વાત અખાએ અવળવાણી વડે વેધકતાથી સમજાવી છે.)

આંધળો સસરો ને સરંગટ વહુ , એમ કથા સાંભળવા ચાલ્યું સહુ.
કહ્યું કાંઈ ને સમજ્યું કશું , આંખનું કાજળ ગાલે ઘસ્યું.
ઊંડો કૂવો ને ફાટી બોક , શીખ્યું-સાંભળ્યું સર્વે ફોક.

( સરંગટ=ઘૂમટો તાણેલી, બોક= ડોલ )

 

પાણીનો આ ગોળો : કવિશ્રી મીનપિયાસી

   પાણીનો આ ગોળો  

   સાવ ભલો ને ભોળો !
                    પાણીનો આ ગોળો.
   જ્યાં બેસાડો ત્યાં બેસી રાગે - જાણે માનો ખોળો !
   રાતોમાતો થાતો જાતો, નહિ ફિક્કો કે ધોળો :
   ફૂલ્યોફાલ્યો નહિ સમાતો પેટે સાગર- પહોળો;

                                           પાણીનો આ ગોળો.
   માથે એને મુકુટ સુનેરી, ઉપર શોભે કળશ રૂપેરી,
   પાણી લેતાં રણકી ઊઠે, ગાજી ઊઠે ઘર ને શેરી,
   છલકી ઊઠે છોલ્યો,  એને  હૈયે  ચડે  હિલોળો;
                                              પાણીનો આ ગોળો.
   અમી ભરેલું અંતર એનું અણુ  અણુમાં  ઝમતું,
   વાયુ-લહરનું  ટોળું એને ઝીલવા ફરતું રમતું,
   ભરી ભરીને પીઓ પિયાલા, શીદ નકામું ઢોળો?
                                             પાણીનો આ ગોળો. 
   પાણીપોચો ખૂબ  ટિપાયો,  જીવનચાકે  ઘાટ  ઘડાયો,
   ટક્કર ઝીલવા, નક્કર બનવા, તપી તપીને બહુ શેકાયો, 
   પાકેલા એ આપવિતીના અનુભવે છે બહોળો